این سوره هشت آیتست، بیست و هشت کلمه. صد و بیست حرف. جمله به مکه فرو آمده، و بعضى مفسران گفتند: مدنى است به مدینه فرو آمده. و درین سوره ناسخ و منسوخ نیست. و در خبر است از مصطفى (ص) هر که این سوره بر خواند نعمتى که الله تعالى او را داد در دنیا فردا در قیامت ازو شمار نخواهد، و با وى شمار نکند، و او را ثواب آن کس دهد که هزار آیت از کتاب خدا خوانده باشد. و بروایتى دیگر هر که این سوره بر خواند آن ساعت که در جامه خواب مىشود، چنانست که صد آیت از قرآن خواند. و بوقت وفات مونت منکر و نکیر او را کفایت کند.
سبب نزول این سوره آن بود که دو قبیله از قبائل قریش یکى بنو عبد مناف بن قصى و دیگر بنو سهم بن عمرو بر یکدیگر تفاخر کردند، و از خود بیشى و پیشى نمودند، و عادت عرب این بود، پیش از مبعث مصطفى (ص)، شرف و سیادت مهترى و بهترى قومى را بودى که در ایشان کثرت بودى، و در نسب عدد فراوان بودى. تا میگفتند: فلان اکثر من فلان. و فلان اکثر عددا و اعظم نفرا من فلان. این دو قبیله برین عادت از خود بکثرت شرف نمودند. فتعادوا ایهم اکثر فکثرتهم. بنو عبد مناف هر یکى قوم خود را بر شمردند، سادات و اشراف و غیر ایشان، و در شمار بنو عبد مناف بیشتر آمدند. بنو سهم گفتند: انما اهلکنا البغى فی الجاهلیة فعدوا موتانا و موتاکم.
قبیله ما در جاهلیت و در ایام کفر و شرک بغى کردند، بگزاف کارى و فساد از اندازه خود درگذشتند، تا عدد زندگان ایشان با کم آمد. اکنون تا مردگان خود برشمریم، و کثرت عدد خود بنمائیم. بگورستان رفتند و گورها برشمردند که این قبر فلان و این قبر فلان! قبور آن سادات و اشراف قبیله خود برشمردند. و سه خاندان بنى سهم زیاده آمد بر بنى عبد مناف. برین نسق تطاول بر یکدیگر همىنمودند، و تفاخر همىکردند تا رب العالمین ایشان را درین سوره از آن باز زد و گفت: ألْهاکم التکاثر اى شغلکم التکاثر و التفاخر بکثرة المال و العدد عن طاعة ربکم.
حتى زرْتم الْمقابر یعنى: حتى عددتم الاموات. این مباهات و مفاخرت بانبوهى و بیشى شما را از طاعت و عبادت الله بازداشت. و مشغول کرد تا آن گه که مردگان را در گور بشمردید.
کلا نشاید و این عادت نباید داشت. و از طاعت الله باین تفاخر مشغول بودن نشاید. و قیل: حتى زرْتم الْمقابر «حتى» ادرککم الموت فدفنتم فی «الْمقابر» على تلک الحال. و قیل: هو عام فیمن یبلغ بهم حب الدنیا و الحرص على الاکثار فیها «حتى» یغفلوا عن طاعة الله فیموتوا على ذلک. قومى مفسران گفتند: سیاق این آیت بر عموم است، ایشان را میخواهد که حب دنیا و حرص جمع مال بر ایشان مستولى گردد، و روزگار خویش همه بدان مشغول دارند تا از طاعت و عبادت حق باز مانند. و هم چنان در غفلت مىزیند تا در آن غفلت از دنیا بیرون شوند. و قیل: یقال لهم فی الآخرة اذا خفت موازینهم شغلتم بالاکثار من الدنیا عن طاعة الله «حتى» متم. و فی الخبر الصحیح عن مطرف بن عبد الله بن الشخیر عن ابیه قال: انتهیت الى رسول الله (ص) و هو یقرأ هذه الآیة.
ألْهاکم التکاثر قال: یقول ابن آدم: مالى مالى و هل لک یا بن آدم من مالک الا ما اکلت فافنیت؟ او لبست فابلیت؟ او تصدقت فامضیت؟! و عن انس بن مالک یقول: قال رسول الله (ص): «یتبع المیت ثلاثة فیرجع اثنان و یبقى معه احد یتبعه اهله و ماله و عمله فیرجع اهله و ماله و یبقى عمله»
و قیل: معنى الآیة ما زلتم منهومین حتى کنتم مکبین على عمارة ما یفنى لا تشبعون مما تجمعون الا اذا آوتکم القبور. و مثله ما روى عن ابى بن کعب قال: کنا نرى ان هذا من القرآن لو کان لابن آدم و ادیان من ذهب لا تبغى الیهما وادیا ثالثا و لا یملأ جوف ابن آدم الا التراب. و یتوب الله على من تاب، ثم قال: کلا ردع و زجر عن التکاثر افتخارا. سوْف تعْلمون بعد هذا ان الاشتغال بطلب الاکثار خطاء عظیم.
ثم کلا سوْف تعْلمون التکرار تأکید للوعید و تغلیظ للمنهى عنه. و قیل: انهما فی وقتین احدهما فی القبر و الآخر فی القیامة. و روى عن على (ع) انه قال: «ما زلنا نشک فی عذاب القبر حتى نزلت ألْهاکم التکاثر الى قوله: کلا سوْف تعْلمون لانه وعید بعذاب القبر.
و فی الخبر الصحیح عن عائشة ان یهودیة دخلت علیها فقالت: اعاذک الله من عذاب القبر! فسألت عائشة رسول الله (ص) عن عذاب القبر.
فقال: «نعم عذاب القبر حق». قالت عائشة: فما رأیت رسول الله (ص) بعد صلى صلاة الا تعوذ من عذاب القبر.
و عن ابى سعید: قال: قال رسول الله (ص): یسلط على الکافر فى قبره تسعة و تسعون تنینا تنهسه و تلدغه حتى تقوم الساعة، لو ان تنینا منها نفخ فی الارض ما انبتت خضرا.
ثم قال: لوْ تعْلمون علْم الْیقین هذا کلام محذوف الجواب، و التقدیر لو علمتم ما لکم و ما علیکم علما یقینا ما ألْهاکم التکاثر و ما شغلکم ذلک عن غیره و اضاف العلم الى «الیقین» و هو نعته لاختلاف اللفظین کقوله: «إن هذا لهو حق الْیقین». قال قتادة: کنا نحدث ان «علْم الْیقین» ان یعلم ان الله باعثه بعد الموت.
لترون الْجحیم قرأ ابن عامر و الکسائى: لترون بضم التاء من اریته الشیء. و قرأ الآخرون بفتح التاء، اى ترونها بابصارکم عن بعید. ثم لترونها مشاهدة عیْن الْیقین اللام لام القسم اقسم الله عز و جل انهم یرون «الجحیم». کقوله: و إنْ منْکمْ إلا واردها.
ثم لترونها عیْن الْیقین عیانا لستم عنها بغائبین یراها المومن حین یعبرها و یراها الکافر مستقرا یغمرها و التکرار تأکید. و قیل: من جعل الخطاب للکفار کان معناه انکم لترون الْجحیم فى الموقف ثم ترونها اذا دخلتم جهنم. و من جعل الخطاب للمومنین فالاول بمعنى العلم، اى تعلمون الجحیم حقا اذا رأیتم عند المحشر صدق الوعید. ثم ترونها على الصراط حالة العبور.
ثم لتسْئلن یوْمئذ عن النعیم هذا یشتمل کل ما یتنعم به فی الدنیا اوله الصحة و الفراغ و الامن. یقال لهم: فیم افنیتموها
قال النبى (ص): «نعمتان مغبون فیهما کثیر من الناس الصحة و الفراغ».
فى هذا الحدیث دلالة على عظم محل هاتین النعمتین و جلالة خطرهما، و ذلک لان بهما یستدرک مصالح الدنیا و یکتسب درجات الآخرة فان الصحة تنبئ عن اجتماع القوى الذاتیة و الفراغ یدل على انتظام الاسباب الخارجة المنفصلة و لا قدرة على تمهید مصلحة من مصالح الدنیا و الآخرة الا بهذین الامرین صحة فی جسم و فراغ فی قلب ثم سائر النعم یدخل فی حیزهما و ینخرط فی سلکهما و یعد من توابعهما. قال معاویة بن قرة: کان یقال شدة الحساب یوم القیامة على الصحیح الفارغ یقال له: کیف ادیت شکرهما؟ و یروى عن ابن عباس قال: «النعیم» صحة الأبدان و الاسماع و الأبصار یسأل الله العبید فیم استعملوها و هو اعلم بذلک منهم و ذلک قوله: «إن السمْع و الْبصر و الْفواد کل أولئک کان عنْه مسْولا» و عن ابى هریرة قال: قال رسول الله (ص): «ان اول ما یسأل الله العبد یوم القیامة ان یقول له: الم اصح جسمک. الم اروک من الماء البارد؟».
و قال انس بن مالک ضاف رسول الله (ص) الى المقداد بن الاسود فقدم الیه طعاما فأکله ثم سقاه ماء باردا فاستطابه. و قال: «ما ابردها على الکبد»! ثم قال: «اذا شرب احدکم الماء فلیشرب ابرد ما یقدر علیه».
قیل: و لم؟ قال: «لانه اطفاء للمرة و انقع للغلة و ابعث على الشکر».
و قال مالک بن دینار قال: رجل للحسن ان لنا جارا لا یأکل الفالوذج و یقول: لا اقوم بشکره. فقال: ما اجهل جارکم نعمة الله علیه بالماء البارد اکثر من نعمته بجمیع الحلاوى! و عن ابى هریرة عن النبی (ص) فی قول الله جل ثناءه ثم لتسْئلن یوْمئذ عن النعیم. قال: «من أکل خبز البر و شرب ماء البارد و کان له ظل فذلک النعیم الذى یسأل عنه».
و عن انس بن مالک قال: لما نزلت: ثم لتسْئلن یوْمئذ عن النعیم، جاء رجل محتاج فقال: یا رسول الله هل على من النعیم شیء؟ قال: «النعلان و الظل و الماء البارد».
و عن عبد الله عن النبی (ص) قال: «ان الله عز و جل لیعد نعمه على العبد حتى یعد علیه سألتنى فلانة ان ازوجکها یسمیها باسمها فزوجتکها».
و روى ان النبی (ص) قرأ: ألْهاکم التکاثر على المنبر یوما فقال له رجل عن اى نعیم نسأل و انما نأکل فی انصاف بطوننا و نلبس الصوف کالضان و سیوفنا على عواتقنا؟ فقال (ص): «انها ستکون».
و روى انه قال: «عن الماء البارد و ظلال الجدر».
و روى انه قال (ص): «هل تدرون ما ذاک «النعیم»: قالوا: الله و رسول اعلم. قال: «بیت یکنک و خرقة توارى عورتک و کسرة تشد بها صلبک ما سوى ذلک نعیم.
و روى انه قال: «النعیم» المسوول عنه یوم القیامة کسرة تقویه و ماء یرویه و ثوب یواریه».
و اتى سعید بن جبیر بشربة عسل فقال: ان هذا من «النعیم» الذى تسأل عنه! و عن ابن عباس انه سمع عمر بن الخطاب یقول: خرج علینا رسول الله (ص) عند الظهیرة فوجد ابا بکر فی المسجد. فقال له: «یا با بکر ما اخرجک فی هذه الساعة»؟ قال: یا رسول الله اخرجنى الذى اخرجک. قال: و جاء عمر فقال له رسول الله (ص): «یا بن الخطاب ما اخرجک»؟ قال: یا رسول الله اخرجنى الذى اخرجکما فقعد معهما عمر. قال: فاقبل رسول الله (ص) یحدثهما. ثم قال: «هل لکما من قوة فتنطلقا الى هذا النخل فتصیبا طعاما و شرابا و ظلا» . قلنا: نعم. قال: «مروا بنا الى ابى الهیثم مالک بن التهان الانصارى» قال: فتقدم رسول الله (ص) بین ایدینا فاستأذن و سلم علیهم ثلاث مرات و ام الهیثم تسمع الکلام من وراء الباب و ترید أن یزیدهم رسول الله من السلام فلما اراد رسول الله (ص) ان ینصرف خرجت ام هیثم تسعى خلفهم، فقالت: یا رسول الله لقد سمعت تسلیمک و لکنى اردت ان تزیدنا من سلامک .
فقال لها رسول الله (ص): «این ابو الهیثم»؟ قالت: یا رسول الله هو قریب ذهب لیستعذب لنا من الماء ادخلوا فانه یأتى الساعة ان شاء الله و بسطت لهم بساطا تحت شجرة حتى جاء ابو الهیثم ففرح بهم ابو الهیثم و قرت عینه و صعد ابو الهیثم على نخلة یصرم لهم عذقا. فقال رسول الله (ص): «حسبک یا بالهیثم» قال: یا رسول الله: تأکلون من بسر و من رطبه و من تذنوبه. ثم اتاهم فشربوا علیه، فقال رسول الله (ص): «هذا من «النعیم» الذى تسألون عنه یوم القیامة، ظل بارد و رطب طیب، و ماء بارد».
و قال بعض السلف: من أکل فسمى و فرغ فحمد لم یسأل عن نعیم ذلک الطعام. و عن محمد بن کعب فی قوله: لتسْئلن یوْمئذ عن النعیم قال: عما انعم علیکم بمحمد (ص) و قال ابو العالیة: عن الاسلام و السنة. و قال الحسین بن الفضل: تخفیف الشرائع و تیسیر القرآن. و عن الاعمش قال: مر شریح بقوم یلعبون. فقال: ما لکم؟ قالوا: فرغنا یا با امیة. قال: ما بهذا امر الفارغ.